Díxome Paz Andrade poucos meses antes de írsenos, e sempre que nos viamos:
—“E ti, Luís, de que Cochóns vés sendo?” —“Dos Cochóns da Ruibal, en Salcedo”. —“Desa casa veu miña nai, Xoana Cochón, non de Lérez onde son eu –dixo–, nin de Campañó. De modo que vimos a ser parentes”. “—Pois que ben –aceptei–, tanto gusto”. Ó falarme Valentín da súa nai, estábase a referir á súa avoa, nai do seu pai, Francisco Paz Cochón, igual que tantos de nós temos unido, avoa e nai, nunha única persoa, no cariño familiar.
Lérez, en Pontevedra, queda extramuros, tralo paso do río epónimo, no Burgo da Ponte, como quen di no Trastévere.
[Na Santiña do Burgo viviu anos Manolo Cuña Novás, na praciña, nunha parte da casa que fora de don Xoán Manuel Pintos. Pouco máis alá, na vía a Santiago que fixera construír no XVIII o noso arcebispo Malvar, naceu Valentín PazAndrade, na casa do seu tío Juan BautistaAndrade, que soubo insuflar no sobriño o pulo poético en lingua do país de noso. Con andar pouco máis, atopábaste na casa deAntonio Odriozola, o gran bibliógrafo vitoriano pontevedrés. Todo un itinerario poético e cultural que podería saír da casa de donXosé Filgueira, na mesma rúa doArcebispo Malvar, pasar a ponte vella, a que lle dá nome á vila, e chegar ó mosteiro de Lérez, onde foron amigos os PP. MM. Feixoo e Sarmiento, da Orde dos bieitos].
Nunca tiña eu coincidido con Valentín en Pontevedra.Algunha, si, en Compostela, cando viña ver ó seu filloAfonso, alumno el de Dereito, eu de Letras, no mesmo pazo da Praza da Universidade, onde recibiamos clase, e era fácil toparnos, dentro ou fóra, naquel Santiago onde todos nos coñeciamos, e sobre todo os antifranquistas convictos.Asistín en Vigo a un discurso político, na campaña onde saíu elexido para oSenado, el, que non outros, nin sequera Díaz Pardo. Repúblicos ambos, galeguistas máis do exterior que do interior, máis de Seoane, que da fratría piñeirista e galaxiana da que non participaron.
Volvemos vernos en Sargadelos, na planta circular de Cervo, Isaac e o seu fillo, Camilo, de anfitrións, co gallo daquela exposición nomeadamente memorable, tan composta e coidada, sobre o legado de Castelao, con bastantes pezas que aportou o propio Valentín, convertido en albacea testamentario. Todo aquilo explicado coas guías racionalistas, mamparas incluídas, tan do gusto de Isaac. Valentín e Isaac tratábanse con amizade e respecto, cáseque doutros tempos, da vella lexitimidade política republicana, nunca arrenegada por ningún dos dous.
PazAndrade acabara de chegar dende Vigo, viaxe de varias horas, e volta, para un home xa mermado, pero cos folgos de sempre. Quería estar alí, naquela solemnidade que habería ser a última, para el.
Aquí e acolá, andou Isaac Díaz Pardo, a poñer cada cousa no seu andel, mesmo a corrixir o ano do nacemento de Valentín, que aparecía como 1900. Da partida de nacemento de Valentín nunca se soubera de certo. (Os poetas adoitan quitarse anos, mira ti: na lápida de Pedro Salinas, no cemiterio vello de San Juan de Puertorrico, frente ó Contemplado, está cicelado 1882, ultima ratio, como ano do nacemento, cando todo o mundo sabe que naceu o 1881). Pero na ocasión, confesou PazAndrade ter nacido no 1899, algo máis novo que BlancoAmor (o ano deste tamén estaba trabucado por retórica poética e por coquetería del). Isaac corrixiu: 1899, con toda seguridade. Pois nin con esas!A verdade era 1898, que a é, un ano máis que terqueou, a maiores, acaso para proxectalo nun futuro que el non ía vivir.
Apresenza miña en Sargadelos debíase a unha reportaxe que me encomendouAlexandre Cribeiro, que se emitiu no espazo cultural, “Cadernos do venres” que na altura dirixía eu na RTVE-Galicia. Colocadas as cámaras e os focos, aquilo converteuse nun plató ou escenario centrado na figura –agora si, prócer– de Valentín. Pregunteille para abrir boca, fóra de plano, sobre Castelao e a relación entre eles, e botouse a falar, indo para máis, creando ó seu redor ese silencio que acontece antes –ou durante– de se producir o milagre da palabra, diante das vinte ou trinta persoas invitadas que se foron acugulando no cerco máis próximo para non perder nin verba.Absorto o auditorio coas modulacións do orador, orador enfático que se crece con tódolos recursos da ágora forense ou política, e que espalla a retórica sumida pola dicción orquestal dun director eximio por demais; alguén posuído polo don da palabra e a súa tonalidade acaída, artística, memorante, reivindicativa, emocionada.
Soamente un gran orador cívico é quen de emocionar, fuxindo el, da propia emoción, que alí deixou, chantada entre nós, en verbas de bonanza. Chantada, emotiva, ó relembro doutras lexitimidades, que eran as de Valentín e Isaac, e foron naquela tarde coa presenza de Castelao, compromiso a ultranza (ata a morte) de todos, coa nación, con Galicia. Galicia como tarea ou Sempre en Galiza.A mesma arela, o mesmo anceio.